‘İhracat sektörümüz edebiyatı baltalamayın!’ Elif Şafak – İskender vakası üzerinden Türkiye’de eleştiri geleneğine bakmak

Alper YAĞCI

İntihal, son derece ciddi ve lafı kolay kolay edilemeyecek bir iddia. Fakat bir hakaret, bir saldırı değil. Yani ‘"bir edebiyatçıya intihal suçlaması yapmak küfür etmekten farksız’ yazanlar yanılıyor. Küfretmek terbiyesizliktir, bel altı vurmaktır. Küfre yanıt vermekten imtina ederiz. İntihal ise, somut verilerle temellendirildiği vakit, ciddi bir kafa mesaisi ile yanıtlanması gereken bir iddiadır. Eleştiridir. İskender vakasının gösterdiği o ki, maalesef Türkiye'de bir eseri doğrusuyla yanlışıyla, artısıyla eskisiyle tartıp eleştirel bir süzgeçten geçirmeyi ayıp sayıyoruz, ‘dostlarımıza’ bunu yapmayı kendimize yediremiyoruz, ‘düşmanımıza’ layık görüyor, bize bunu yöneltene de düşman gözüyle bakıyoruz. Eleştiri demek saldırı demek oluyor, karalama demek oluyor, eleştirmenin elinde kala kala kötü bir şairane tatla bestelenmiş yapış yapış övgüler sıralama hakkı kalıyor... Bu yalnız edebiyatta değil, her alanda böyle. Güncel edebiyatı, çoksatar edebiyatı eleştirebilen, bunu Joyce’tan, Mann’dan, Dostoyevski’den damıttığı birikimle yapan, ama bu birikimi okuyucuyu ürkütmeden, gözüne sokmadan kullanabilen popüler eleştirmenlere ihtiyacımız var.

Blog’umuz önemli bir edebiyat tartışmasının başlamasına ön ayak oldu. Se7in rumuzlu yazarımız Elif Şafak'ın İskender romanını inceleyerek Şafak’ın İngiliz yazar Zadie Smith'in ünlü romanı ‘White Teeth’ten (İnci Gibi Dişler) "belki de intihal tartışmalarına yol açacak kadar esinlenmiş olabileceğini" yazdı. İncelemesinde iki romandan parçaları karşılaştırarak bu esinlenmeye dair örnekler sundu. Yazıya buradan erişebilirsiniz: http://fikirmahsulleriofisi.blogspot.com/2011/08/elif-safakn-yeni-roman-biraz-fazla.html (yazıya dair yanlış anlaşılmaların önüne geçmek için yapılmış açıklama için: http://fikirmahsulleriofisi.blogspot.com/2011/08/iskender-tartsmalarna-dair-kamuoyuna.html ). Ardından Vatan gazetesinden Burak Kara, White Teeth’in çevirmeni Mefkure Bayatlı ile görüşerek, blog’umuzun adını da anan bir haber yaptı. Bayatlı açıkça intihal iddiasında bulunuyordu. Bu habere de buradan erişebilirsiniz: http://haber.gazetevatan.com/iskenderde-intihal-yapilmis-iddiasi/392430/166/Haber. Haber pek çok gazete ve internet sitesinde alıntılandı ve büyükçe bir edebiyat skandalı ortaya çıkmış oldu. Çıkar çıkmaz 200 000 satan bir romanın ünlü yazarının itibarı söz konusu. Şafak’ın konuya dair kısa bir ropörtajı, tartışmaya doğrudan değinmeyen daha uzun ve sitemkar bir denemesi, ve İskender’in yayınevinden sert bir yanıt da son günlerde basında yer aldı.

Neymiş: Se7in’in blogumuzda yer alan yazısı intihal suçlaması yapmıyor. Bir tartışmayı gündeme getiriyor. Yalnız çevirmen Bayatlı doğrudan intihal suçlaması yapıyor. Ben bu yazıda intihale dair bir yargıda bulunmuyorum, konuya gösterilen tepkileri inceliyorum.

Öncelikle şunu ortaya koymakta fayda var: İntihal, son derece ciddi ve lafı kolay kolay edilemeyecek bir iddia. Fakat bir hakaret, bir saldırı değil. Yani ‘"bir edebiyatçıya intihal suçlaması yapmak küfür etmekten farksız’ şeklinde tweet geçen Deniz Ülke Arıboğan yanılıyor. Küfretmek terbiyesizliktir, bel altı vurmaktır. Küfre yanıt vermekten imtina ederiz. İntihal ise, somut verilerle temellendirildiği vakit, ciddi bir kafa mesaisi ile yanıtlanması gereken bir iddiadır. Eleştiridir. Türkiye’de pek bilinmeyen bir şey olduğu için heceleyerek yazayım da iyi anlaşılsın: E-LEŞ-Tİ-Rİ.

Türk edebiyat camiası ve bunun popüler medyadaki izdüşümleri bu vakada nasıl bir sınav veriyor? Ciddi edebiyat eleştirisi katında bu meseleye gösterilecek ilgi için biraz beklemek gerekecek tabi. Ben burada, konuya akşamdan sabaha tepkiler gösterme ihtiyacı/imkanı olan popüler basının ve sosyal medyanın durumuna dair iki çift kelam edeceğim. Edebiyatın gündem olması, pek alıştığımız bir durum değil, belki sırf bu yüzden sevinmek lazım, ancak maalesef kaliteli bir gündem değil söz konusu olan.

Rastladığım yorumlarda gözüme ilk çarpan şu ki, hep çocuk kalan, mizahçı Vedat Özdemiroğlu’nun deyimiyle ‘fazla sevgi yüzünden saygıyı unutan’ insanımız bu konuyu da tamamen kişiselleştirmiş durumda. Sanki yapılan tartışma bir roman metniyle değil Elif Şafak’a kişi olarak ne derece sempati duyduğumuzla alakalı. Ortaya konulan iddiayı Elif Şafak’a ‘çirkin bir saldırı’ addediyor pek çokları. Yazar da bizzat benzer bir tepki vermiş röportajında: ‘Biraz farklı işler yapan her insana uluorta saldırılmasından bıktım". İronik, çünkü ortadaki tartışma yazarın son dönemde biraz olsun farklı bir iş yapamadığı eleştirisi ile başlamış!

Bir diğer tepki tartışmayı siyasileştirmek. Elif Şafak’ın 301. Madde davasıyla hafızalarda yer edinen siyasi kimliği, ona taraftar veya karşıt olmak için bir neden vermiş pek çoklarına. İntihal tartışması ise araya meze, bahane olmuş. Şafak’ı yeterince Kemalist bulmadığı için edebiyatını eleştirenler olduğu gibi, kitabını beğenmeyenleri 301.cilerle aynı saflara koyanlar var. Yazar da, imayla da olsa, çok yakından aşina olduğumuz, bir edebiyatçının dudaklarına yakıştıramadığım, ‘maksat’lı ‘mihrak’lı o umut kırıcı dile tenezzül ediyor, ve eski siyasilerin deyimiyle ‘bir kısım medyayı’ suçluyor: "Şafak, Türkiye'de bir avuç insanın kendisini yıpratmak için, gayet maksatlı bir biçimde ortaya attığı bu suçlamaları ciddiye almağını söyledi". Elif Şafak’ın muhafazakar yasalar karşısında roman yazabilme özgürlüğü kadar, başkalarının Elif Şafak’ın romanlarını eleştirme özgürlüğü de kutsal olmalı oysa ki. Blog’umuza ‘Elif Şafak’ rumuzuyla yorum yazan okurun savurduğu ‘yazıyı silmezseniz adli takip başlatılabilir’ uyarısını bunun neresine koymalı?

Yazarın dışında popüler basında konuya yaklaşanlarda özellikle gözlemlediğim tepki ise "konuyu uzmanlarına bırakalım, ama ben hiç ihtimal vermiyorum". Bu şaşırtıcı geliyor bana. Tartışmaya konu her iki roman Türkçe’de mevcut, bol bol da satıyorlar, hizmete mahsus askeri yayın değiller yani. Alıp okuyup karşılaştırmak herkese serbest. Vakti olmayanlar en azından blog’da yer alan metin parçalarından başlayabilir. Elektronların evrendeki konumunu belirleyebilme ihtimalinden de bahsetmiyoruz. Matbuatımız mensupları kendi akıllarına fikirlerine bu denli mi güvensiz? E hadi okuma fırsatını şimdilik bulamadınız, konu hakkında sütunlar dolusu yorum yapıp tartışmanın içeriğine hiç değinmeden (lehte ya da aleyhte) sivri laflar etme hakkını kendinizde nasıl görüyorsunuz? Kimmiş şu uzmanlar, bunların uzmanlığını kim belirler, hem bu işe yıllarını verip iğneyle kuyu kazar gibi ciddi bir edebiyat kanonunu ayakta tutmaya çalışan ve son derece kısıtlı satış rakamlarına rağmen şevklerini kaybetmeden edebiyat dergileri çıkaran ‘uzmanlarımızı’ bu popüler ve hazırcevap yazarlar gerçekten okurlar mı acaba? Demek ki her konuda olduğu gibi bu meselede de bir baba figürü çıkıp, çocuk Türk halkına işin doğrusunu öğretmekle yükümlü olacak. Onun verdiği işarete göre herkes konumunu alıp konu hakkındaki ‘doğru’ yorumu ezberleyecek, yönsüz kalmayacak.

En can alıcı yorumu ise Medyatava’da Neslihan Acu yapmış: "Kitapları yabancı dillere çevrilen, dünyada da tanınırlığı giderek artan, üretken bir yazar. Buna sevineceğimize bu yazarı intihal bilmem ne zırvalarıyla yıpratmaya çalışmanın gerekçesi ne olabilir? Milli sporumuz kıskançlık, sevgisizlik, çekememezlik?" Benim anladığım kadarıyla Acu intihal tartışmasıyla hiç ilgilenmemiş, hemen başka bir kaygıya yol almış: Demek istiyor ki, Elif Şafak Türkiye’yi bu denli başarıyla temsil ederken bunun önünü arkasını sorgulayıp çelme takmak Türkiye’ye zarar verir. Sanat ticarileşiyor, pazarlama, reklam, vb gereğinden fazla önem kazanıyor şikayetleri zaten gündemde ama, bu kadarına da pes doğrusu! Edebiyat her şeyden önce bir ihracat sektörü mü oldu? Bunun içindeki ‘katma değer’ nedir, ‘yerli girdi’ oranı ne kadardır, iş güvenliğine, sosyal haklara saygılı mı çalışır bu sektör, taşeronlaşma tehlikeli düzeye mi ulaşmıştır (!), bunları hiç sorgulamamalı, dünya edebiyat sektöründe adımız ne kadar duyuluyor, ona bakıp avunmalıyız demek ki. Biraz ABD’den esin ‘pi ar’ zihniyeti, üzerine yarım öğrenilmiş bir ulusal kalkınmacılık sosu – iyi edebiyatı değerlendirme kıstasları bunlar olacak anlaşılan.

Bütün bu gürültü içinde, Elif Şafak tartışmaya konu olan iddiaya somut bir yanıt vermiş değil henüz. Basından takip edebildiğim kadarıyla, örneğin her iki romanda rastlanan ‘pencereden insanların ayaklarına bakıp hikayeler uydurma oyunu’ sahnesine bir açıklama getirmedi. Suçlamaları ciddiye almadığını söylemiş, röportaja göre. Oysa ki ‘suçlamalar’ gayet ciddi görünüyor.

Kitabı yayımlayan Doğan Yayınevi ise biraz daha esaslı bir yanıt verdi medya vasıtasıyla. Temel itibariyle intihal ile esin arasındaki farka dikkat çekiyorlar ve aynı meseleler üzerine kafa patlatan yazarların birbirlerinden etkilenmelerinin doğal olduğunu hatırlatıyorlar. Yayınevinden Deniz Yüce Başarır şöyle demiş: “Aynı temalar etrafında döner hikâyeler, ama nasıl anlatıldıklarıdır önemli olan. O temaların nasıl zenginleştirildiğidir. Göçmenlik, aşk, aile, kardeş, ya da ölçeği daha küçülterek, ikiz olma halleri dünya edebiyatında herhalde sadece “İnci Gibi Dişler” ve ‘İskender’ romanlarında işlenmemiştir. (Herhalde diyorum, lafın gelişi) Ya da yoksulluk ruh hali, sadece bu iki romanda bir bodrum katıyla sembolize edilmemiştir”. Doğru, bahsettiği unsurlardan her biri iki romanda tesadüfen veya meşru esinlenme boyutları dahilinde yer alabilir. Fakat bu unsurların hepsi birden aynı paket halinde her iki romanın temel meselesini teşkil ediyorsa, üstelik üslupta da gerçekten iddia edildiği gibi benzerlikler varsa (yani Başarır’ın deyimiyle “o temaların nasıl zenginleştirildiği” de birbirine epey benziyorsa) burada okucuyuyu/eleştirmeni düşündürecek bir rahatsızlık nedeni var demektir.

Şu an itibariyle, tüm bu tartışmadan kalan, maalesef, meseleyi bir edebiyat eleştirisi çerçevesinde ele alamamış olduğumuz – basının geneli itibariyle. Eleştirel mantık süzgecinden geçirdiğimiz somut kanıtlarla eleştiri yapmayı, yapılan eleştiriye esaslı bir yanıt vermeyi bilmiyoruz. Türkiye’de romanlar satmaya, romancılar ekmeklerini edebiyattan kazanabilmeye başladı diye seviniyoruz ama, sanırım ortadaki ilerleme nitel değil yalnız nicel. Takım tutar gibi yazar tutarmışız.

Bu da ülkemizde eksikliğini çok hissettiğim bir şeyi gündeme getirmeli: Bir tarafta konunun ‘uzmanlarıyla’ (yani edebiyat ile basit bir vakit öldürme saikı ötesinde ilgilenen, onu yüksek bir sanat dalı, üzerinde yıllarca ihtisas yapmaya değecek bir alan, dünyamızı anlamak için bir anahtar olarak gören, kanonik ve akademik edebiyat eleştirmenleri) öte yanda çoksatar kategorisi dışında söz söyleyemeyen popüler medya arasında bir köprü görevi görebilecek, belki o anonim ‘sokaktaki adama’ hitap etmeyecek ama en azından kitap satın alıp okuma alışkanlığı olan gerçek okur-yazar kitleye iyi, kısa, erişilebilir edebiyat eleştirisi sunacak bir yayın türünün eksikliği. Aynı şey sinema, tiyatro, hatta televizyon eleştirisi için de geçerli. Bir süredir ABD’de yaşadığım için oradan örnekler geliyor aklıma: Mesela New Yorker dergisi bu işi çok iyi yapıyor. Her hafta çıkan ve siyasetten spora, New York şehrindeki sosyal hayattan dedikoduya kadar çeşitli meselelerden bahseden derginin standart bir sayısında bir kitap tanıtım bölümü var (ki bir sayfadan ibaret bu bölümde 3-4 kitap kısaca ‘tanıtılıyor’), bir de her hafta bir kitabın incelendiği tek sayfalık bir ‘eleştiri’ bölümü var; ayrıca sık sık bir yazarın anısına onun hayatı ve eserine dair 3-4 sayfalık bir değerlendirme makalesine rastlamak mümkün.

Diyeceksiniz ki bizde de bu tarz işler yapılıyor, özellikle son yıllarda çıkan resmi bol ‘popüler edebiyat’ dergilerinde. Maalesef, hayır, yeterince yapılmıyor demek durumundayız. Yapılan daha çok tanıtımdan ibaret: Yani yazarın geçmişini anlatmak, kitabın konusundan bahsetmek, sonra da kitabın kalitesine dair pek bir dişe dokunur değerlendirme içermeyen, yani ‘eleştiri’ yapmayan, ve tanıtımı yapılan her kitaba zaten otomatik olarak layık görülen standart övgüleri sıralamak. Bir tür reklam broşürü, veya ürün kataloğu gibi... Bunun ekonomik boyutları da vardır, ama biraz da kültürel galiba: Fazla sevgiden saygıyı unutmuşuz, diye alıntıladım ya, yine o durum. Biz bir eseri doğrusuyla yanlışıyla, artısıyla eskisiyle tartıp eleştirel bir süzgeçten geçirmeyi ayıp sayıyoruz, ‘dostlarımıza’ bunu yapmayı kendimize yediremiyoruz, ‘düşmanımıza’ layık görüyoruz, bize bunu yöneltene de düşman gözüyle bakıyoruz. Eleştiri demek saldırı demek oluyor, karalama demek oluyor, eleştirmenin elinde kala kala kötü bir şairane tatla bestelenmiş yapış yapış övgüler sıralamak görevi kalıyor...

Bu yalnız edebiyatta değil, her alanda böyle. Güncel edebiyatı, çoksatar edebiyatı eleştirebilen, bunu Joyce’tan, Mann’dan, Dostoyevski’den damıttığı birikimle yapan, ama bu birikimi okuyucuyu ürkütmeden, gözüne sokmadan kullanabilen popüler eleştirmenlere ihtiyacımız var. Keza, bu eleştirmen tipine karşılık gelecek sıklette yazar türünün de Türkiye’de bulunduğu pek söylenemez. Eğer başımıza gelmekte olan siyasi-iktisadi dönüşüm gerçekten dedikleri gibi bir ‘burjuva devrimi’ ise umut edelim ki paralanan yeni burjuvazimiz bu sahada da bir dönüşüme ön ayak olsun. Roman dediğin burjuva sanatı sonuçta!

Biz bu blog’da tanıtımın, temelsiz övgünün ötesine geçmeye çalışan eleştiri yazılarını naçizane üretmeye çalışıyoruz. Sanırım her işi uzmanlara bırakmaya meraklıların ‘konunun uzmanı’ tanımına uymuyoruz. Ama elimizden geleni yapıyoruz. Ziyaretçilere yazılarımıza bir göz atmalarını öneririm.




Postscript: Yazıya iliştirmek için internetten görsel malzeme ararken hem ‘eleştiri’ hem de İngilizce ve Fransızca’da rasyonel eleştiri anlamına gelen ‘critique’ sözcüklerini Google görsellerinde arattım. Karşıma çıkan resimler birbirinden ne kadar farklı... ‘Eleştiri’ hep suçlama, hedef gösterme imgelerini getiriyor, ‘critique’ ise çok daha nötr imgelerle bağdaşıyor. Galiba sorunu anlamaya dilimizden başlamamız gerekli: Bizde criticism var ama critique yok, hatta buna tam karşılık gelen bir sözcük dahi yok!