Çift Taraftan Kıskaç Altındaki Bir Mefhum: Süreklilik

“Orada söylediğim şey şudur: Yeni bir Cumhuriyet kurulmuştur ve bu Cumhuriyet toplumun o güne kadarki birçok değer yargılarını ve kurumları ortadan kaldırmıştır. Bunlar devrimdir. Saltanatın yıkılması, Cumhuriyet'in kurulması bir devrimdir. Arap harflerinin kaldırılıp Latin alfabesinin kabulü bir devrimdir. Medrese eğitiminin kaldırılıp milli eğitimin tek bir yerde toplanması bir devrimdir. Zaviye ve türbelerin kapatılması, Diyanet İşleri Başkanlığının kurulması gibi birçok devrimin Türkiye'de yaşandığını söyledim. Her devrim sosyal bir travmadır; evrim ile temel farklılığı da budur.

Doğrudur, her devrim gibi Atatürk devrimleri de toplumda bir travma yaratmıştır. Çünkü bir gece önce eski Türkçe yazı TBMM'de lağvedilerek Latin alfabesi getirilmiştir. Bu devrimdir. Toplumda okuma-yazma oranı sıfıra düşmüştür. Latin alfabesi, bilmeyenler için öyledir. Bu bir sosyal, tarihsel tespittir. Bunu değerlendirirken devrimin iyi veya kötü oluşu konusunda herhangi bir söylem yoktur orada.”


Yukarıda alıntılanan satırlar dönemin AKP Genel Başkan Yardımcısı Dengir Mir Mehmet Fırat tarafından Amerikan New York Times gazetesinde yayınlanan bir röportajda sarf edilmişti hatırlarsanız, Haziran 2008’de. Travma meselesi bir hayli gündemde kalmış, “bir kısım” kesimler bu görüşü savunurken yine diğer “bir kısım” kesimler ise bu görüşü hararetle yerin dibine sokmakla iştigal etmekteydiler. Daha ayrıntılı bilgi isteyen şüphesiz gazete arşivlerine başvurabilir.
Örnek: http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/450882.asp

Tarihte süreklilik esastır. Örneğin her toplumsal olayın bir arka planı, bir neden-niçin örgüsü vardır. Örneklemeye gerek yok, akla gelebilecek her olay bu gruba girer sanıyorum. Benim bu yazıda üzerinde durmak istediğim nokta şu. Türkiye’de ironik bir biçimde -belki de değil?- farklı gruplar Osmanlı modernleşmesi diye adlandıracağımız dönemi görmemekte veya algılamamakta ısrar etmekteler. Bu iki grubu şöyle tasnif edebiliriz.


İlk gruptakiler, yukarıdaki alıntıların sahibi Fırat’ın da dâhil olduğu bir grup. Bu grubu kabaca, muhafazakâr yönü ağır basan, dinsel duyarlılıkları yüksek, Osmanlı tarihini diğerlerinden daha iyi bildiğini iddia eden ve de Osmanlı Devleti ile en azından hissi bağı olan bir insan kümesi olarak tanımlayabiliriz herhalde. Bu nedenle Fırat’ın yukarıdaki açıklamaları son derece olağan karşılanabilir. Kemalist devrimlerin ülkede bir travma yarattığını iddia etmekte Fırat. Yani “Bu Kemalizm denen meret, o zamana kadar var olmayan şeyleri getirip getirip milletin önüne koydu. İnsanları bu kurallara uymaya zorladı…” tarzı bir iddiayı öne sürüyor. Eskiyle olan bağı kopardı attı Kemalizm ve devrimleri, demekte kısaca. Kendisi gibi düşünen elbette birçok vatandaşımız var.

Öte yandan bu türden bir iddiayı duyduğu anda bile çileden çıkmaya hazır ve nâzır bir başka grup insanımız da var. Bu insanlar genellikle yılmaz sosyal demokrat CHP seçmenleri olup, Osmanlı’nın karanlığından insanları Gazi M. K. Atatürk’ün çıkardığına dair bir inanca sahipler. Ama şairin dediği gibi “birdenbire.” Dolayısıyla “Atatürk geldi, Düşmanı kovdu” türünden bir dize bu vatandaşlarımız için hakikatin bile ötesinde bir noktada yer alıyor. Ülkede olan her türlü iyiliğin ve güzelliğin miladını 29 Ekim 1923 günü olarak kabul ediyorlar. Bunun bir dolu örneği mevcut, uzun uzadıya yazmaya gerek yok herhalde. Ama ille de bir örnek derseniz kadınların sosyal hayattaki yeri tarzı bir örnek verilebilir. Emekli öğretmenlerin de büyük oranda içinde yer aldığı bu topluluk kadın hakları denen ne varsa bunları G. M. K. Atatürk’e borçlu olduklarını söylemekteler.

Fark ettiniz elbette, iki taraf da öncesiz bir tarih anlayışını savunuyor, en azından entelektüel bir düzlemde. İlk gruptakiler bu öncesizlikte bir garabet arayıp bulurken, ikinciler ise bu öncesizliğe büyük bir fevkaladelik atfediyor -adeta bir doğaüstülük.
Benim derdim de tam bu noktada başlıyor esasen.

Boğaziçi Üniversitesi’nde tarih dersleri alanlar bilirler -en azından Hist 105,106 alanlar- okuldaki tarih anlayışı, süreklilik esasını öne çıkaran, hiç bir şeyin bir anda ortaya çıkmayacağını anlatan bir tarih anlayışıdır. O nedenle olan bitenin nedenine-niçinine, geçmişine dikkat edilmesi istenir. Genellikle de Osmanlı Devleti ile Türkiye Cumhuriyeti arasında bir süreklilik ilişkisi olduğu vurgulanır inatla ve tekraren. Ben de tam bu noktadan hareket edip bu iki grubun da bulundukları noktaları bir daha gözden geçirmeleri gerektiğine işaret etmeye çalışacağım. Bunu yaparken de biraz arşiv belgesi ile bir tutam da internet bilgisi kullanacağım. Ama önce ufacık bir parantez.

Yukarıda bahsettiğim “süreksizlik” teması esasen Anglosakson tarih dünyasında rastlamadığımız bir anlayış. Az buçuk İngilizce tarih kitapları okuyanlar bilir ki o cenah genellikle süreklilik arayışındadır, hatta belki şu bile denebilir: zaten bu o kadar açıktır ki süreklilik aramaya gerek bile duymazlar. Bununla beraber o cenahtan -en azından benim vâkıf olduğum- farklı bir ses de var. Aykut Kansu, “1908 Devrimi” adlı kitabında -kitap İngilizce yazılmış, sonradan Türkçeye çevrilmiştir İletişim Yayınları tarafından- inatla ve şiddetli bir biçimde literatürde sıkça vurgulanan Osmanlı-Türkiye tarih continuum’unun aslında var olmadığını, Temmuz 1908’de yaşanan olayın bir devrim olduğunu iddia eder. Osmanlı tarihi incelenirken bu yılın bir kırılma yılı olduğu akıldan çıkarılmamalıdır, der. Bu ufak parantezden sonra yazıya geri dönebilirim.

Malumunuz Kemalist devrimler denen şeyler gündelik hayatla doğrudan alakalıdır. Örneğin alfabe değişmesi, soyadı kanunu gibi. Bu örneklerden birisi de ölçülerde uluslar arası normları benimseme amacıyla Batıdaki ölçü sistemlerine geçiştir. Yani mimari uzunluk ölçüsü olarak arşın yerine metre ve ailesini, ağırlık ölçüsü olarak okka yerine kilogram ve ailesini. Konuyla alakalı yasanın çıkartıldığı tarihi de belirtelim: 26 Mart 1931. Bu tarihten sonra ölçme işi uluslar arası alanda geçerli olan metre ve kilogram ile yapılacaktır. Bize ilkokulda aynen böyle öğretildi. Eskiden endaze, arşın vesaire kullanılırken devrimlerle beraber metre sistemine geçildi. Buraya kadar her şey normal görünüyor. Bununla beraber öyle olmayabileceğine dair bazı kuşkularım var.

Bilenler bilir, Başbakanlık Osmanlı Arşivleri denen mekânın müdavimlerinden oldum sayılır artık. Elimdeki belgeler de genellikle eğitim ile ilgili. Eğitime dair aklınıza gelebilecek her konuda en azından bir belge görmüşümdür. Bu belgelerin bazıları da yapılacak okulların planları üzerine. Misal, bir vilayetteki Rum cemaati yeni bir okul yapmak ister veya bir okul harap haldedir yerine yenisi yapılmak istenir -benzer örnekler son derece fazla olduğundan kısa kesiyorum. Bunun için izlenmesi gereken bazı şartlar vardır. Bunlardan birisi de gerekli bürokratik kuruma okul binasına dair malumat vermektir. Elimdeki belgelerden bir çoğunda bu binaların özellikleri şu şekilde verilmekte: “otuz metro tul ve on beş metro irtifa’ında, yedi metro ve elli santimetro irtifa’ında ve sekiz metro arzında…”

Bununla beraber tüm ölçülerin bu biçimde verildiğini de iddia etmiyorum. Bazı belgelerde bu tür ölçülerin şöyle verildiğini de tespit edebiliyorum: “yedi arşun ve sekiz parmak.” Bununla beraber şimdiye kadar bu kullanım farkını açıklayacak bir değişken de fark etmedim. Bu noktada bana şu denebilir: “Tamam da senin örnek verdiğin belgeler belli ki devlete sunulan bazı belgeler, devlet aygıtının ürettiği belgeler değil yani. Hâlbuki burada söz konusu olan devletin kullandığı ölçü birimleri.”

Makul bir karşı çıkış. Neticede Osmanlı Devleti’nde çok ciddi ölçüde ticaret olduğunu ve bu miktarın ciddi bir kısmının da yabancı şirketler tarafından yürütülmekte olduğunu biliyoruz. Dolayısıyla bu ölçülerin -şu anda metre örneğinin yani- o dönemde de kullanılır olması garipsenmemesi gereken bir durumdur. Ne var ki buna da cevabım hazır. Metro ve santimetro ölçülerinin kullanımı sadece devlet kalemlerine verilen özel belgelerde değil, bizatihi devlet birimlerinin arasında cereyan eden haberleşmelerde de görülebilir. Söz gelimi bir okulun binasıyla ilgili bilgileri bir devlet kademesi bir başka devlet kademesine bildirirken, yine aynı metrik sistemi kullanıyor. Metrik sistem, devlet görevlilerinin de tercih ettiği bir sistem olmasıyla bize şunu da gösteriyor: devlet bu kullanımı yasaklamamış, bu kullanımla da hiçbir sorunu yok. Bununla birlikte şunu da akılsa tutmakta fayda var belki. Osmanlı coğrafyası o derece geniş bir coğrafya ki benim elime geçmeyen milyonlarca belgeden bazılarında yerel bazı ölçülerin kullanıldığını görmek de şaşırtıcı olmaz.

Yukarıdaki örnek bize aslında Kemalizm’e atfedilen metrik sistemin Osmanlı Devleti’nde de sıklıkla kullanıldığını göstermesi açısından önemli. Sayısı artırılabilecek bu tür örnekler bize “süreklilik”in önemini anlatması açısından kıymetli. Fırat’ın bahsettiği travma, aslında o grubun kafalarında yarattıkları statik Osmanlı tahayyülünün bir göstergesidir. Bu grup ne mors alfabesinin yaratıcısı olan mucidin Avrupa’dan aldığı ilk birkaç madalyadan birisinin bir Osmanlı nişanı olduğunu bilir, ne de Pastör’ün bulduğu kuduz aşısının Osmanlılar tarafından çok yakından, Fransa’ya yollanan bir doktorlar ekibi tarafından, takip edildiğini. Öte yandan diğer “aydınlanmış” grup da her şeyin başını Cumhuriyet’te aradıklarından Latin alfabesiyle yazılan bir Türkçenin aslında 1923’ten çok önce var olduğunu bilmez. Bu tarz yazıyla Balkanlar’da basılan bazı gazeteler ve dergiler de mevcuttur bu arada, meraklısına…